In 1977 opende de Oostlijn. Het was het eerste stuk van een toekomstig metronet ter vervanging van de tram. De metro was niet meteen een succes. De kranten stonden bol van het zorgenkindje van het gemeentevervoerbedrijf (GVB): de metro. De kosten vielen veel hoger uit dan verwacht en er heerste grote ontevredenheid onder sommige Amsterdammers wier woonomgeving voor de aanleg van de metro werd gesloopt.

Uit angst voor nieuwe kostenoverschrijdingen en veldslagen zoals bij de Nieuwmarktbuurt, werd de rest van het metroplan voorlopig geschrapt. De tram bleef. Tot grote opluchting van critici die in de metro een bedreiging zagen voor het overige openbaar vervoer, met name de tram en de bus.

Na de opening van die eerste metrolijn hield Onderzoek en Statistiek bij hoeveel gebruik reizigers maakten van de verschillende openbaar vervoersmiddelen. Na het openen van de metro daalde het aantal tramreizigers nauwelijks, terwijl de bus wel aan populariteit verloor. De metro maakte een gestage opmars.

De cijfers koppelen de groei van de metro aan de uitbreiding van het vervoerssysteem. Telkens bij de opening van een nieuwe lijn, zoals in 1990, groeide het aantal metroreizigers. Daarna stabiliseerden de aantallen weer.

In 1984 had de tram de meeste instappers. De bus had slechts de helft van het aantal traminstappers. Maar de buspassagiers legden samen wel 245,6 miljoen kilometer af. Dat komt in de buurt van de 290,5 miljoen kilometer die de trampassagiers maakten. De gemiddelde buspassagier legde per reis aanzienlijk meer kilometers af dan de tramreiziger. Passagiers pakten de metro het minste. Maar ook de metro-instappers waren kilometervreters.

In 1999 was dat veranderd. De tram stond weliswaar nog bovenaan wat betreft het aantal instappers, maar inmiddels maakten reizigers de meeste kilometers met de metro. Het aantal kilometers dat passagiers maakten met de tram, steeg overigens ook. Maar de explosieve reizigersgroei van het metronet werd niet bijgebeend.

Wat zeggen deze cijfers? Allereerst: de metro verdrong de tram niet uit de stad. In 1999 stapten er nog steeds meer mensen in de tram dan in de metro. Het absolute aantal kilometers afgelegd met de tram steeg zelfs ten opzichte van 1984. Het gebruik van de tram leed dus niet onder de metro. Het busvervoer leed daarentegen wél onder de nieuwe concurrent.

Fijnmazigheid versus snelheid

Reizigers kunnen met de metro snel grote afstanden afleggen. De metro kent relatief weinig stations die verder uit elkaar liggen dan bij de tram. Trams dringen door tot in de haarvaten van de stad en haltes liggen dicht bij elkaar. De tram en metro concurreren daardoor nauwelijks met elkaar.

Wel ging de groei van de metro ten koste van de bus. Dat komt deels doordat er vóór de aanleg van de metroverbinding naar de Bijlmermeer bussen reden op dit traject. Het stadsbestuur wilde dat er direct na de bouwstart van de Bijlmer in 1966 een goede ov-verbinding met de stad was. Daarom maakte het GVB de Bijlmer per bus bereikbaar. Vanaf 1977 werd er steeds een stuk traject vervangen door metro's. Na voltooiing van het hele traject Amsterdam Centraal-Bijlmer in 1980 kon die tijdelijke busdienst volledig worden gestaakt.

De stapsgewijze opening van het metronet sinds de jaren zeventig heeft invloed gehad op de Amsterdamse tram. Om samenhang te houden in het hele ov-net moest het GVB de tram- en buslijnen goed afstemmen op de nieuwe metro. Trams en metro's bedienen een eigen publiek. De metro hoeft de tram dus niet te vervangen, zoals ooit het oorspronkelijke plan van het gemeentebestuur was.